نام این بخش جغرافیایی در کتاب نزهه القلوب نوشته حمدالله مستوفی قزوینی و کتاب
صورالاقالیم یا هفت کشور نوشته ابواسحاق اصطخری بشکل قره‌داغ یا قراجه‌داغ آمده است.
زین‌الدین بن حمدالله قزوینی در قرن ۱۸ میلادی در مورد متصرفات خرمی‌ها در سال ۱۳۹۲
میلادی، از ولایات آرازبار، آران و مغان یاد کرده است. در فرامین شاه اسماعیل صفوی نیز
آرازبار بکار رفته است. شرف خان بتلیسی در کتاب شرفنامه و اسکندر بیگ ترکمان باشی
منشی شاه عباس بزرگ (۹۴۰ ه. ش - ۱۰۱۲ ه. ش) در تاریخ عالم آرای عباسی، بارها از
آرازبار استفاده کرده‌اند.
ارسباران از عرصه‌های مهم جنگ های ایران وروس بوده‌است.بخش مهمّی از تدارکات و
افراد قشون ایران از این نواحی تامین می‌شده‌است. عطاالله خان (آتاخان)، ایلخان شاهسون در
جنگ مذکور سالیان دراز در رکاب عباس میرزای ولیعهد، قره‌داغ را به مرکز مقاومت در
برابر روس‌ها تبدیل کرده بود. دژ مستحکم عباس میرزا سپهسالار غیور تبریزی در جنگ‌های
ایران و روس در روستای کردشت واقع در نوار مرزی و در محال دیزمار ارسباران واقع
شده‌است.
آثار تاریخی مهم ارسباران
قلعه بابک در این ناحیه قرار دارد. این قلعه که به نام‌های «دژ بابک»، «بذ و قلعه جمهور»
هم معروف است، دژ و مقر سردار تاریخی ایران،بابک خرمدین بوده‌است. این قلعه در
نزدیکی شهرکلیبر در شمال شرق استان آذربایجان شرقی قرار دارد.
قلعه پشتویکی از باارزش‌ترین و جالب‌ترین آثار تاریخی بخش هورانداز شهرستان کلیبر، قلعه
پشتو یا پشتاب است که بر بلندترین کوه بین روستاهای پشتاب و کوجان قرار گرفته است.
روستای پشتاب در ۱۲ کیلومتری غرب هوراند و ۵۰ کیلومتری اهر واقع شده است. قلعه پشتو
در کوهستان بسیار بلند به ارتفاع بیش از ۳۰۰۰ متر بنا شده است. از این قلعه که شبیه قلعه
بابک و شاید همزمان با آن بوده است به هنگام نبرد با اعراب حاکم بر منطقه استفادهٔ نظامی
می‌شده است.
قلعه جوشین یکی از قلعه‌های تاریخی شهرستان ورزقان است. این قلعه در ۲۶ کیلومتری
غرب ورزقان و ۶ کیلومتری روستای جوشین در یک منطقه کوهستانی سخت‌گذر در بالای
یک کوه مرتفع قرار گرفته‌است.
دژقهقهه در ۸۵ کیلومتری شمال شرقی شهرستان مشگین شهردراستان اردبیل قرار دارد. این
دژ به دلیل این که محل زندانی شدن افراد سیاسی مهمی مانند شاهزادگان صفوی در زمان
گذشته بوده‌است، در تاریخ شهرت بسیاری دارد.
بقعه شیخ شهاب‌الدین اهری در شهر اهر در استان آذربایجان شرقی، محل خانقاه و مقبرهٔ شیخ
شهاب‌الدین اهری می‌باشد. این مجموعه شامل ساختمان‌های خود خانقاه، مسجد، ایوانی بلند،
مناره‌ها، و تعدادی غرفه است. این خانقاه از سال ۱۳۷۴ به موزه ادب وعرفان تبدیل شده است
که تنها موزهٔ عرفان در ایران است.
بازاراهراز شاخه‌های مختلفی تشکیل یافته و دارای ۴ بخش اصلی به نام‌های بازار
جعفرقلی‌خان، بازار کفاشان، بازار نصیربیگ و راسته‌بازار است. این بازار در زمان
رشیدالملک، حکمران وقت ارسباران مرمت شده‌است.
قصرآیینه لواین قصر در ته یکی از دره‌ها در روستای آئینه لو قرار دارد این قصر به ثروتمند
معروف ارمنی دوران قاجاریه (طومانیاس) بوده است. از ساختمان با عظمت آن امروزه
چیزهای زیادی باقی نمانده است. بنای نیمه سالم و باقی مانده این عمارت که در جهت شمال
جنوب ساخته شده است در حدود ۱۲*۲۰ متر می‌باشد که قسمت جنوبی آن از در اصلی تا
جنوب ۵/۶ متر می‌باشد این ساختمان ۳ طبقه یعنی (قسمت جنوبی) سه طبقه ولی بقیه
ساختمان‌ها ۲ طبقه می‌باشد.
قلعه آوارسین که در نزدیکی روستای آوارسین از توابع شهرستان خداآفرین واقع شده‌است.
حمام کردشت یکی از آثار تاریخی روستای کردشت در بخش مرکزی شهرستان جلفا می‌باشد.
این بنا سالانه پذیرای هزاران نفر از گردش گران داخلی و خارجی است. قدمت این بنا به
اواسط دوره صفویه و زمان سلطنت شاه عباس صفوی (سومین و قدرتمندترین پادشاه صفوی)
می‌رسد.
چهره‌های شاخص
رحیم‌خان چلبیانلو وستارخان از چهره‌های سرشناس درانقلاب مشروطیت از مردم این ناحیه
بوده‌اند.رحیم‌خان در همین ناحیه از بیرم خان شکست خورد. از جمله آزادی‌خواهان این منطقه
عبدالله خان محمدخانلو از ایل محمدخانلوی ارسباران و سید صمد خان میراحمدی از منطقه
حسن‌آباد ارسباران و آیت‌الله مجتهدی کوه‌کمری در مقابل فرقه دموکرات آذربایجان نام برد.
حکیم ابولقاسم نباتی از شاعران ارسباران است.
جنگل ارسباران
در بیشتر نقاط شرقی وغربی و شمالی در اطراف دهات منجوان ومیشه پاره روستاهایی مکیدی
و وایقان،وینق، آئینه‌لو، حسن‌آباد ودیزمار جنگل‌های کم‌نظیری وجود دارد که به جنگل
ارسبارانی مشهور می‌باشد.
پارک ملی ارسباران
ارسباران صرف نظر از جاذبه‌های شکارگاهی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به دلیل وجود
گونه‌های گیاهی و جانوری کمیاب، چشم‌اندازهای بکر و وسیع و شکنندگی و آسیب‌پذیری بالای
خود در سال‌های شمسی1350 و1352 ابتدا به عنوان منطقهٔ ممنوعه و سپس منطقهٔ حفاظت
شده تحت حفاظت و نظارت اعلام شده و چندی پیش نیز به پارک ملی ارسباران ارتقا یافت
منطقهٔ ارسباران در سایهٔ وجود زیستگاه‌های غنی یاد شده، زیستگاه پستانداران بزرگ نظیر کل
و بز، گراز، خرس قهوه‌ای، گرگ، «وشق» (سیاه‌گوش) و «پلنگ» می‌باشد.
از گونه‌های پرندگان بومی ارسباران می‌توان به «قره خروس قفقازی»، کبک، دراج و قرقاول
و انواع پرندگان شکاری و تعداد بی‌شماری پرندگان آبزی و خشکی‌زی اشاره کرد. از
پستانداران شاخص این منطقه کل و بز، پلنگ، گربه وحشی، خرس قهوه‌ای و سیاه گوش را
می‌توان نام برد
«مارال»، گونهٔ منقرض شدهٔ منطقهٔ ارسباران نیز با انتقال هفت راس از پارک ملی گلستان در
فضایی به وسعت هفت هکتار در مرکز تحقیقاتی آینالو رها شده و در حال احیا است. در این
میان جنگل‌های بلوط «ممرز» به همراه گونه‌هایی چون «کیکم»، «سماق»، «زرشک»،
«انار وحشی»، سیب و گلابی وحشی، معرف مناطق جنگلی متراکم با اقلیم مرطوب، حکایت
از غنای جنگلی این منطقه می‌کنند. میوه جنگلی قره قات نیز در جنگل‌های ارسباران به وفور
یافت می‌شود.
به دلیل شرایط خاص و ویژهٔ اقلیمی و جغرافیایی، منطقهٔ ارسباران از پوشش غنی و متنوع
گیاهی و قارچی برخوردار است. از میان دو هزار و ۴۰۰ گونه شناسایی شده در آذربایجان
حدود هزار و ۴۰۰ گونه از مجموع آنها در جنگل‌های ارسباران زیست می‌کنند. طی سال‌های
اخیر نیز دکتر محمدرضا آصف طی چند سال نمونه‌برداری مستمر و مداوم، قارچ‌های منطقه
ارسباران را جمع آوری، شناسایی و بیش از ۲۵۰ گونه قارچ از منطقه گزارش کرده است.
منطقه حفاظت شده ارسباران با وسعت ۵۲۰۰۰ هکتار همچنین یکی از ۹ ذخیره گاه زیست کره
در ایران است.
