کانسار مس سونگون در آذربايجان شرقی به فاصله 30 كيلومتری شمال شهرستان ورزقان در
منطقه‌ای كوهستانی قرار گرفته است. اين ناحيه بر روی کمربند کوهزايی آلپ هيمالايا قرار
داشته و دارای آب و هوای سرد تا معتدل و مرطوب با پوشش گياهی متراکم می‌باشد.
سابقه معدنكاری در اين منطقه به دو قرن پيش باز مي‌گردد، لكن وجود ذخاير مس از نوع
پورفيری (مشابه كانسار مس ـ موليبدن سرچشمه) در سال 1356 محرز گرديده است. با توجه
به آخرين برآوردهای انجام شده، كل ذخيره زمين‌شناسی اين کانسار برابر با 807 ميليون تن با
عيار متوسط مس کل 62/0 درصد به دست آمده است.
طراحی معدن در دو فاز انجام شده و در فاز اول سالانه 7 ميليون تن سنگ معدن استخراج
مي‌شود و از آغاز فاز دوم تا پايان عمر معدن ظرفيت دو برابر شده و به 14 ميليون تن در
سال خواهد رسيد. پيش‌بينی می‌شود حدود 2 ميليون تن مس خالص از اين مقدار ماده معدنی
قابل استخراج به دست آيد. ظرفيت اسمی كارخانه پرعيارسازی در فاز اول 150،000 تن
كنسانتره مس می‌باشد.
سدهای باطله متوالی معدن مس سونگون (سد اصلی، سد پنجه سنگريزه‌ای و سد کنترل
تراوش) به منظور ذخيره باطله ناشی از فرآوری طراحی و ساخته شده‌اند.
عملیات اجرایی احداث در مجمتع سونگون برای حل مشکل و معضل بیکاری منطقه در ۱۳
خرداد ماه ۱۳۸۸ آغاز شد.پس از این کلنگ زنی بود دغدغه های زیست محیطی از سوی
مسئولان و کارشناسان محیط زیست بروز یافت.
در ادامه فاز جدیدی در روی پروژه های سونگون شکل گرفت و آن عبارت بود از ملاحظات
زیست محیطی آن هم بعد از کلنگ زنی ساخت کارخانه ذوب و پالایش.
با این حال به علت وجود مراتع،جنگل، زمين های كشاورزی و رودخانه در محدوده معدن و
مجاورت با منطقه حفاظت شده ارسباران فعالیت های این معدن از نظر زیست محیطی از
اهميت فوق العاده اي برخوردار است. با توجه به اينكه ارزيابی اثرات زيست محيطی در اين
معدن بعد از شروع فعاليت های معدنكاری صورت گرفته است، لذا مشكلات محيط زيستی در
اين منطقه وجود دارد.
نتايج مطالعات نشان می دهد كه عمده نگرانی درباره محيط زيست درباره آلوده شدن آب در اثر
توليد زهاب های اسيدی، تخريب زمين و بهم خوردن چشم انداز منطقه، فرسايش و ته نشينی
می باشد.
کارشناسان محیطزیست معتقدند کارخانه ی ذوب مس که در طرح توسعه مس سونگون پیش
بینی شده است روزانه حدود ۴۰۰ تن گاز دی اکسید گوگرد ( دی اکسید گوگرد ) که معادل دو
تا سه برابر گاز دی اکسید گوگرد تولیدی از نیروگاه تبریز است تولید و در فضا متصاعد
خواهد کرد. تولید گاز دی اکسید گوگرد در منطقه‌ای به فاصله هفت کیلومتر از جنگلهای
ارسباران آن هم به اندازه بسیار زیاد و خارج از ظرفیت منطقه، می تواند باعث صدمه مستقیم
به گیاهان و جانوران و نهایتاً از بین رفتن پوشش گیاهی حساس منطقه شود. بنا بر اخبار منتشر
شده در رسانه ها محل ساخت کارخانه پالایش و ذوب مس سونگون در حوزه آبریز « ایلگینه
چای» و یا حوزه « اهر چای» پیش بینی شده است که به گفته کارشناسان، در صورت عدم
کنترل دقیق پسابهای تولیدی ناشی از فعالیت این واحدها، سرنوشت بسیار خطرناک و مهلکی
در انتظار اکوسیستم منطقه و حتی کشور و منطقه است.
به باور آنان، در صورت عدم کنترل پسابهای ناشی از فعالیت این کارخانه، فلزات سنگین و
سمی به رودخانه ارس و از آنجا به دریای خزر انتقال یافته و آثار مخربی بر روی گونه‌های
جانوری و جوامع پایین دست محلی خواهدگذاشت.
تعدادی از کارشناسان نیز با هشدار نسبت به جدی گرفتن تبعات ناگوار ورود فلزات سنگین به
آبهای سطحی و زیرزمینی، تکرار حادثه « خلیج مینیماتا »ی ژاپن در دریای خزر را در
صورت عدم کنترل پسابهای کارخانه پالایش مس سونگون، دور از انتظار نمی دانند.
بنا به گفته ی کارشناسان محیط زیست و فعالان این حوزه ارسباران شش تنفسی منطقه
شمالغرب ایران به حساب می آید و تداوم تخریب جنگلهای بی نظیر این منطقه می تواند منجر
به تغییرات اقلیمی و در ادامه فاجعه ای جبران ناپذیر زیست محیطی شود چرا که علاوه بر
خود معدن مس سونگون فراوری های بعد از استخراج و کنستانتره بعد از آن می تواند منجر به
تولید آلاینده های خطرناکی شود که علاوه بر نابودی محیط طبیعی سفره های آب زیر زمینی
منطقه را نیز مورد هجوم قرار دهد.
آخرین جبهه ی مسئولان در برابر تخریب های زیست محیطی مس سونگون توسط قائم مقام
سازمان جنگل های کشور دکتر شمس الله شریعت نژاد بود.تا این که چندی پیش مدیر کل
محیط زیست استان آذربایجان شرقی اظهار داشت که : مس سونگون مشمول ارزیابی زیست
محیطی است و این پروژه مورد تایید ما نیست.
بیوک رئیسی در ادامه گفت: پروژه مس سونگون تا زمانی مورد تایید ما خواهد بود که
تکنولوژی خاصی ارائه دهد و تا ارائه این تکنولوژی، محیط زیست استان مجوزی برای
توسعه مس سونگون نمی‌دهد.
اما در سویی دیگر مدیر عامل مجتمع مس سونگون از بالا بودن استانداردهای زیستمحیطی این
مجتمع خبر داد.
مهندس شریفی در پاسخ به سوالات خبرنگاران و نگرانی های مطرح شده در خصوص آثار
مخرب پسماندهای صنعت مس بر جنگل های ارسباران تاکید کرد:اصول زیست محیطی رعایت
شده در این مجتمع حتی از استانداردهای اروپائی نیز بالاتر بوده و هماهنگ با معیارهای جهانی
است.
این تناقض میان سخنان مدیر کل محیطزیست استان آذربایجان شرقی و مدیر عامل مجتمع مس
سونگون موجب تشویش اذهان عمومی می شود.
اما اهم اقدامات انجام شده و در دست انجام در حوزه محيط زيست طرح مس سونگون به
قرار زير است:
- شناسايی کليه جنبه‌های محيط زيستی طرح؛
استقرار واحد محيط زيست و تشکيل سامانه مديريت محيط زيستی (EMS) -
- استقرار دو واحد هواشناسی و هيدرومتری،
- احداث ايستگاه‌های دبی‌سنجی برای اندازه‌گيری کمی جريانات آب سطحی در محدوده معدن؛
- انعقاد قرارداد پيمانکاری جهت نمونه‌برداری و آزمايش‌های کيفی آبهای سطحی و زيرزمينی در محدوده مجتمع مس سونگون؛
- تجهيز و راه‌اندازی آزمايشگاه محيط زيست در مجموعه آزمايشگاهی مجتمع؛
- حفر حدود 40 گمانه و چاه مشاهده‌ای و انجام مطالعات جامع هيدروژئولوژی در محدوده سد باطله؛
- انجام پايش‌های مستمر آب (سطحی و زيرزمينی)، هوا و صوت؛
- انعقاد قرارداد با شرکت مشاور جهت مطالعات ايجاد فضای سبز؛
- انعقاد قرارداد پيمانکاری جهت جمع‌آوری مواد زائد جامد؛
- احداث واحد تصفيه فاضلاب در مجموعه ساختمان‌های نيمه صنعتی؛
- تهيه طرح جامع مديريت پسماندها و پسابهای طرح؛
- انعقاد قرارداد با شرکت مشاور جهت نظارت بر مجموعه برنامه‌های مديريت و پايش محيط زيستی به صورت ادواری؛
- انجام مطالعات ارزيابی ريسک ناشی از فعاليت‌های معدنکاری؛
- جلب مشارکت‌های مردمی و پذيرش اجتماعی در محدوده طرح
با وجود برنامه ریزی های انجام گرفته توسط شرکت ملی مس ایران باز خبر هایی از رعایت
نکردن معیار های زیست محیطی به گوش می رسد.نشت سد مواد باطله،تخریب گسترده مراتع
و جنگل ها در عکس ها حاکی از رعایت نکردن استانداردهای زیست محیطی است.
مسئله ی مهم تر آن است که ما باید از فاجعه ی مس مزرعه درس بگیریم.فاجعه ی مس
مزرعه در ابعادی کوچک بود اما وای اگر روزی سونگون با آن عظمتش دچار چنین حوادثی
شود.
با این همه ملاحظات زیست محیطی در کنار معضل بیکاری و عقب افتادگی ورزقان از
کاروان توسعه دو مقوله ای است که باید مورد توجه واقع شوند. اگر تخریب جنگل های
ارسباران به بهانه ی ایجاد شغل پسندیده نیست، بهانه قرار دادن ملاحظات زیست محیطی برای
مانع تراشی پیش روی سونگون نیز شایسته نمی باشد. تأخیر در اجرای پروژه های سونگون به
حدی بوده است که هیچ دلیلی برای ادامه ی تأخیر و نیز عدم اجرای پروژه های کلنگ خورده
و حتی ممانعت از ایجاد شهرک صنعتی مس و صنایع جانبی مس در منطقه پذیرفتنی نخواهد
بود. لذا بهترین راهکار این است که پروژه های مس منطقه به فن آوری های روز زیست
محیطی مجهز شوند و تمام قوانین و ملاحظات زیست محیطی در این زمینه به دقت عمل شوند.
از آن جا که فعالیت های معدنی در کل منطقه ی قره داغ و در پوشش زون معدنی ارسباران
صورت می گیرد و نیز جنگل های ارسباران که در شهرستان های این منطقه پوشش دارد،
ضروری است کمیته ی ویژه ای برای مطالعات و بررسی های کارشناسی در برنامه های
استخراج معادن و استقرار صنایع مربوط با ملاحظات زیست محیطی تشکیل و وارد عمل شود
و در عین حال دغدغه های اجتماعی موجود در منطقه نیز مورد توجه باشد. در این راستا
اعتمادسازی در منطقه یک ضرورت است به گونه ای که مردم نگرانی های زیست محیطی را
به دور از هرگونه جهت گیری های خاص باور کنند. در عین حال مردم منطقه از بهره
برداری معادن قره داغ به امید رفع عقب افتادگی و تسریع در روند رشد و توسعه و ریشه کنی
معضل بیکاری و جلوگیری از موج مهاجرت استقبال می کنند و چنانچه چنین نباشد، دلیلی
ندارد به این روند رضایت دهند و در کنار آن محیط زیست منحصر به فرد خویش را در
معرض تهدید قرار دهند. نتیجه این که نمی توان مردم منطقه را میان دو گزینه ی « جنگل
های ارسباران » و « بهره برداری از معادن قره داغ » قرار داد و مجبور ساخت که یکی را
برگزینند. البته به نظر می رسد منظور از حفظ جنگل های ارسباران، ممانعت از استخراج مس
نیست، بلکه قصد جلوگیری از استقرار صنایع مربوط در منطقه است.
منبع:( انجمن حمایت از محیط زیست ارسباران)
Arasbaran/garadagh Association of environmental protection
